FRANS TIMMERMANS GAF ZONDAG DE ABEL HERZBERGLEZING IN DE AMSTERDAMSE RODE HOED.
Abel Herzberglezing
Deze tekst is een ingekorte versie van de Abel Herzberglezing die Frans Timmermans zondag 10 september uitsprak in de Rode Hoed in Amsterdam. De integrale lezing staat op trouw.nl.
Het zit in ieder mens: de wens het goede te doen en het beste uit jezelf te halen, zegt Frans Timmermans, lijsttrekker van GroenLinks-PvdA in de Abel Herzberglezing. Hij bepleit een betere, duurzame relatie met elkaar én de overheid.
‘In 2009 werd mij gevraagd de 5 mei-lezing te houden. Ik vroeg Hans van Mierlo om advies. Wij spraken uren over de betekenis van de verzuiling en hoe deze uit Nederland was verdwenen, maar nog wel haar sporen had nagelaten. ‘Het was knus in de zuil, maar ook vreselijk druk …drukkend … verdrukkend’, sprak Hans. De ontzuiling was voor zijn generatie – de generatie van mijn ouders – een bevrijding. Tevens ook een ontvoogding die niet alleen bevrijdend werkte, maar ook onzekerheid bracht. Is de briljant door Fortuyn gekozen uitdrukking ‘verweesde samenleving’ niet de achterkant van de ontvoogding?
Ieder mens heeft de behoefte zich ergens thuis te voelen. Onze plaatsbepaling zal meestal geografisch, maar altijd cultureel zijn. We hebben een moedertaal, een familiegeschiedenis, een opvoeding. Kortom, een thuis. De vraag die Abel Herzberg regelmatig oproept is, in mijn woorden, of je thuis bepaalt wat je doet, of dat wat je doet bepaalt wat je thuis is. Dit vraagt om een toelichting. Voor de ontwikkeling van je normen en waarden is ’thuis’ van groot belang. Maar dat ’thuis’ kan je nooit ontslaan van de persoonlijke, individuele verplichting om die voor mensen fundamentele vraag te stellen: is mijn handelen ‘goed’ of ‘slecht’? Is het ik doe dit omdat ik dit ben? Of is het ik ben dit omdat ik dit doe?
De kern van de Verlichting zit precies daar. Gaan van het eerste naar het tweede. En iedere reactionaire beweging sindsdien zoekt de tegenovergestelde beweging: je handelen wordt gedefinieerd door je identiteit, in plaats van dat je identiteit wordt gevormd door je handelen.
Laat ik dit proberen toe te lichten aan de hand van de gemeenschap waar Herzberg toe behoorde en die triest genoeg vandaag weer met een toeneming van het antisemitisme wordt geconfronteerd. Het is een kleine Europese gemeenschap die voor niemand een bedreiging is en die niemand wil bekeren. Joden vormen een essentieel en onmisbaar onderdeel van de Europese samenleving. Als die gemeenschap zich niet meer veilig voelt binnen Europa is er iets mis met de essentie van Europa.
De ander als bedreiging
Antisemitisme is uiteindelijk een eeuwenoud uitsluitingsproces waarbij mensen hun volwaardige deelname aan de samenleving wordt ontzegd op basis van wie zij zijn. Dus zij worden niet beoordeeld op basis van wat ze doen, maar op basis van wie ze zijn. Dat is de zuiverste definitie van discriminatie die ik ken. Mensen zo beoordelen betekent dat je ze een deel van hun menselijkheid afpakt. Een proces dat het makkelijkste verloopt als de ‘ander’ als een existentiële bedreiging wordt neergezet.
Het is dan alsof je met een dunschiller beetje bij beetje de menselijkheid afpelt van die ‘ander’ en uiteindelijk geen mens maar alleen nog een bedreiging ziet. Ondertussen heb je niet in de gaten dat bij iedere laag menselijkheid die je met die dunschiller bij de ‘ander’ weghaalt, je bezig bent ook bij je eigen menselijkheid stukken eraf te schaven.
En dan komt de val van diezelfde oude logica weer: ‘Het is zij of wij’, ‘Jews will not replace us’. Noem alle andere uitingsvormen van die zogenaamde identitaire beweging maar op. Het is een struggle for life, een strijd om het overleven, en de ‘ander’ krijgt drie keuzes: assimileren, dus mag de ‘ander’ niet meer zijn, opkrassen, of verwijderd worden. Wie is dan eigenlijk zijn menselijkheid kwijt, de ‘ander’ of wij? Daarom is het zo belangrijk dat identiteit wordt gekoesterd en bevorderd, en tegelijkertijd individuele vrijheden worden beschermd en de keuze van mensen wordt gerespecteerd om hun leven in te richten naar eigen, individuele inzichten, binnen de grenzen van de democratische rechtsstaat. Het is in de huidige samenleving van het grootste belang dat gemeenschapsdenken opnieuw wordt ingevuld en versterkt, maar wij moeten er voor waken dat daarmee niet een ‘gesloten’ gemeenschap ontstaat en vooral dat de vele verworvenheden op het vlak van individuele vrijheden worden gekoesterd en verder worden uitgebouwd.
Zonder geldingsdrang valt er niks te bereiken in tijden van fundamentele maatschappelijke veranderingen. Om het in een beeld van mijn voormalige zuil te schetsen: er zijn twee soorten pastoors: zij die op de winkel passen en zondags hun preken afsteken, en zij die worden aangesteld om nieuwe kerken en kathedralen te bouwen. Deze tijd vraagt om bouwpastoren, sterker nog: om kathedralenbouwers die het geduld op kunnen brengen om een plan voor decennia te maken, die de moed opbrengen daarvoor te werven, en die de kracht hebben de fundamenten daarvoor te leggen. Daarvoor is vertrouwen nodig.
In de eerste plaats het zelfvertrouwen dat we ertoe in staat zijn. In de tweede plaats het vertrouwen in elkaar dat we bereid zijn uit weloverwogen eigenbelang en in solidariteit met anderen het langetermijn-gezamenlijke-belang voorrang te geven op het kortetermijn-eigenbelang. In de derde plaats het vertrouwen in een overheid die omgevormd wordt zodat het vertrouwen in de burger weer voorrang krijgt, als voorwaarde voor herstel van vertrouwen van diezelfde burger in de overheid. Niets van dit alles kan binnen een paar jaar definitief worden geregeld, maar we kunnen wel in een kabinetsperiode de fundamenten leggen voor een andere, betere, duurzame relatie tussen elkaar en met de overheid.
Wat is daarvoor nodig? Hoe kunnen we een land en een wereld aan volgende generaties overdragen die de belofte van vooruitgang en emancipatie nog steeds waarmaakt? Het begint met de naakte feiten in al hun omvang onder ogen te zien. De klimaatcrisis moet door de mensheid onder controle worden gebracht, een wereldwijde ecocide moet worden voorkomen, de exponentiële technologische ontwikkelingen moeten ten dienste komen staan van de mensheid als geheel, zowel binnen als tussen samenlevingen. Iedere eerdere sprong in de technologische ontwikkeling van de mensheid – en misschien is deze sprong wel de grootste ooit – heeft geleid tot grote verschillen en grote spanningen binnen en tussen samenlevingen.
Met revoluties, oorlogen, eindeloze miserie voor talloze mensen tot gevolg. Telkens weer. De mensheid heeft nu de unieke kans relatief vroeg in het proces te sturen, overheden in posities te brengen, excessen te voorkomen, iedereen onderdeel van de vooruitgang te laten zijn, en de onvermijdelijke internationale spanningen binnen de perken te houden. In democratische rechtsstaten kan dit alleen als er voldoende vertrouwen is onder de bevolking dat overheden, in de ruimste zin van de uitdrukking, handelen in het algemeen belang.
Ondertussen lijkt het schip van staat steeds meer op een uitgewoonde woonboot. Het drijft nog wel en steekt op het eerste gezicht nog altijd gunstig af bij vele andere schepen aan de Europese kade. Maar vanbinnen is het uitgewoond en dringend toe aan een structurele opknapbeurt zodat het ook de stormen die op ons afkomen goed kan doorstaan en door de Nederlanders weer meer vertrouwd wordt als een plek waar je terecht kan, mocht je beschutting, hulp of advies nodig hebben. Laten we bijvoorbeeld van volkshuisvesting weer een publieke taak maken. Samen ervoor zorgen dat de sociale woningbouw versneld meegaat in de energietransitie. De corporaties in stelling brengen om dit versneld te doen, met steun van het rijk, onder meer met middelen uit het emissiehandelssysteem. Beter geïsoleerde woningen, met zonnepanelen en warmtepompen zullen de energierekening van de bewoners fors doen dalen. Zo vergroot je het besteedbare inkomen van mensen die minder te besteden hebben, je schept banen in de bouw en de techniek, en je vermindert drastisch de uitstoot. Dat kan snel, dat kan nu, dat kan het vertrouwen van mensen snel laten groeien dat klimaatbeleid rechtvaardig is.
Schandvlek
Over vertrouwen gesproken. De jacht op mensen die vermeend misbruik maken van sociale voorzieningen heeft vele onschuldige slachtoffers gemaakt, en dat niet alleen in overdrachtelijke zin. Het is een schandvlek op het schip der staat die iedereen raakt die in kabinet of Kamer voor de vormgeving en uitvoering van de sociale zekerheid en de toeslagen verantwoordelijkheid heeft gedragen. Evengoed is er nu een collectieve verantwoordelijkheid om dit onrecht te herstellen en herhaling te voorkomen.
In tijden van grote veranderingen, met veel uitdagingen en zelfs bedreigingen, is het belangrijk dat politici de moed en de integriteit opbrengen om mensen te vertellen wat ze moeten horen, ook al is het niet wat ze willen horen of worden ze er liever niet mee geconfronteerd. Het is al vaak gezegd, ook door mij: als je niet weet hoe je het einde van de maand moet halen, is het einde van de wereld niet meteen je eerste zorg. Bekt lekker, weet ik, maar daarmee is het niet altijd waar. Er zijn genoeg mensen die de eindjes niet aan elkaar kunnen knopen en zich toch grote zorgen maken over de toekomst van hun kinderen en kleinkinderen als de klimaatcrisis niet wordt aangepakt.
Het betere ik
Het zit in ieder mens: de wens het goede te doen en het beste uit jezelf te halen. Maar evengoed de behoefte je af en toe te laten gaan, die Sau rauslassen, noemen de Duitsers dat, je mindere ‘ik’ de ruimte geven. Niks mis mee, zelfs nodig, zolang we die mindere ik niet gaan exalteren of als een deugd gaan zien. De Sau moet op tijd weer in haar hok, willen we als mens en als samenleving niet alleen elkaar de ruimte geven en met respect behandelen, maar ook het geloof in een beter land, een betere samenleving behouden. Of moet ik zeggen: herontdekken.
Zoals Abel Herzberg ook steeds betoogde: het gaat om de keuze die je maakt. Individueel en als samenleving. Met erkenning van het menselijk tekort ernaar streven dit zo veel mogelijk te overstijgen. Is dat niet de kern van beschaving, de basis van vooruitgangsgeloof? Als we ons betere ik weer meer ruimte geven, zal dit ons zelfvertrouwen goeddoen en zal ons onderlinge vertrouwen groeien. Dit zie ik als een essentiële voorwaarde om samen de kansen te grijpen die deze tijd ons biedt en de bedreigingen af te wenden die zo duidelijk op ons afkomen.
Als je aanstuurt op dialoog, zoals wij graag doen, moet je niet alleen de wil hebben te overtuigen, maar ook de bereidheid overtuigd te worden. Max van der Stoel, mijn politieke vader, was een bewonderaar van [journalist, red.] Kees Lunshof. ‘Wie links wil handelen, moet weten hoe rechts denkt en hoe rechts denkt weet niemand beter dan Kees Lunshof’.
Beiden kwamen zij uit de verzuiling, maar ze kozen hun zuil zelf, en waren daarmee dus ook onderdeel van het einde van de verzuiling, en getuige van het ontstaan van de open samenleving, waar zij beiden de allergrootste waarde aan hechtten.
Van polderen en polariseren, het is niet toevallig dat Lunshof zijn boek zo noemde. Politiek bedrijven en besturen in een open samenleving vraagt om de nobele kunst van het scherp markeren van verschillen, om vervolgens naar raakvlakken te zoeken die oplossingen mogelijk maken die de samenleving als geheel vooruitbrengen.
Door de snelheid waarmee alles om ons heen verandert, overheerst vaak het gevoel dat we de controle over onze lotsbestemming kwijt zijn. En het lijkt wel of die snelheid toeneemt, niet lineair, maar exponentieel.
Het is duidelijk: wie nu verantwoordelijkheid draagt en niet alles op alles zet om doortastend te handelen, verspeelt de toekomst. Want, zoals David Van Reybrouck zo prachtig verwoordde in zijn Huizingalezing: ‘op dit moment koloniseren we de toekomst. We putten de planeet uit, met het grote risico dat er voor onze kinderen alleen een leeggeplunderde wereld rest.’ Wie nu niet een even wenkend als tastbaar perspectief kan bieden, zet veel op het spel, waaronder ook de open samenleving waar onze ouders zo voor gestreden hebben. Onze grootste opdracht is dus om dat perspectief wél te bieden, waar brede lagen van de samenleving in kunnen geloven en kunnen vertrouwen. Als ons dat lukt kunnen we ook de grootste crisis van deze tijd het hoofd bieden.”
Abel Herzberglezing
Deze tekst is een ingekorte versie van de Abel Herzberglezing die Frans Timmermans zondag uitsprak in de Rode Hoed in Amsterdam. De integrale lezing staat op trouw.nl.
De Abel Herzberglezing wordt sinds 1990 georganiseerd door de Rode Hoed in samenwerking met Trouw.
